Orhun Abideleri, Göktürk Devleti dönemi hükümdarı Bilge Kağan zamanından kalma üzeri yazılı 6 adet diklitaştır. Bulundukları yer Moğolistan’ın kuzeyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarında, Baykal gölününü güneyindedir. Bu abidelerden Köl Tigin ve Bilge Kağan abideleri, Orhun Irmağı civarında bulunmakta; Bilge Tonyukuk abideleri ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan abidelerinden 360 km uzakta, Tola Irmağı’nın yukarı kısmında Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. Bilge Tonyukuk abidelerinin, Orhun ırmağında değildir fakat, Orhun abideleriyle, aynı dönemde olması ve aynı konulardan bahsedilmesi bunların birlikte ele alınmasını sağlamıştır. Bu Abideler Türk dili, edebiyatı, tarihi, töresi, sanatı, hakkında önemli bilgiler vermektedirler. Türk ve Türkçe adı, tarihte ilk kez bu abidelerde geçmektedir.
Abidelerden üçü çok önemlidir. Bunlar iki taş yazıttan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 yılında dikilmiştir. Köl Tigin abidesi, Bilge Kağan’ın ağzından yazılmıştır. Kültigin, Bilge Kağan’ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir. Abidelerin bulunduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce balabal, heykel, şehir harabeleri, su yolları, taş yollar, koç ve kaplumbağa heykelleri, bulunmuştur.
Orhun Abideleri’ni ilk bulan Rus tarihçi Yardintsev’dir (1889). 1890’da bir Finli heyet, 1891’de de bir Rus heyeti bu bölgede araştırmalarda bulunmuşlardır. Bu ilk heyetler yazıları okuyamamış ve çözememişlerdir. Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 1893 yılında 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı ve anlamayı başarmıştır.Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmıştır.
Kültigin Anıtı
Kültigin’e ait abidedir. Abide 3,35 metre yükseklikte mermer gövde, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir. Batı-doğu cephelerinin yukarıda 122 genişliği aşağıda 132 santimetredir. Kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir. Üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir. Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir. Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13’er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru’nun Köl Tigin’in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Batı yüzde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır. Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur. Kültigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan’ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir. Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yollug Tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong’ın yeğeni Çang Sengün’dür. Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde, bütün Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan “tepelik” kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir. Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur. Zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır. Orijinalinde kaplumbağa kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur.
Bilge Kağan Anıtı
Kültigin’in eşine ait mermer gövde Kültigin Anıtının bir kilometre uzağındadır. 734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir. Yazıtta Bilge Kağan’ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta ve Kültigin’in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmektedir. Ayrıca kağanın konuşmasından başka yeğeni Yuluğ Tigin’in kayıtları da yer almaktadır. Yaklaşık 3,75 metre yüksekliğinde olan yazıt, dört cephelidir. Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15’er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Batı yüzünde ise, (Köl Tigin yazıtında olduğu gibi), Çince bir metne yer verilmiştir. Batı yüzün tepelik kısmının ortalarına da Göktürk harfli Türkçe manzum metin yazılmıştır. Yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe küçük metinler bulunmaktadır. Yazıtta olayları nakleden, öğütler veren Bilge Kağan’dır. Yazıta Köl Tigin’in ölümünden sonraki olaylar da ilave edilmiştir.
Tonyukuk Anıtı
Tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir. Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır. Tonyukuk, Bilge Kağan’ın babası İlteriş Kağan’ın amcası Kapgan Kağan’ın ve Bilge Kağan’ın baş bilicisi yani başveziri idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Taşlarda Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve Tonyukuk’un neler yaptığı anlatılır. Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır.
ben bunu çok sevdim