İran Coğrafya ve Nüfusu

Batı Asya’da ülke.

Kuzeyde Azerbaycan, Ermenistan ve Türkmenistan, güneyde Basra körfe­zi ve Umman Denizi, doğuda Afga­nistan ve Pakistan, batıda Irak ve Tür­kiye’yle çevrili plan İran’ın, kuzeyde ayrıca Hazar Denizi’ne kıyısı vardır.

Coğrafya

Kütlesel bir görünümü olan İran, ku­zeyde ve güneyde iki sıradağ yayı ara­sında kalan bir yüksek yayladır. Bu dağlar aynı noktadan, yani Azerbay­can yükseltilerinden başlayıp doğuya doğru birbirinden uzaklaşarak ilerler. İlk yayı oluşturan Elburz dağlarının doruk noktası 5.671 m yüksekliğindeki Demavend tepesidir; bu sıradağ  Hazar Denizi’nin güneyini çevreler.

Özellikle Zagros dağlarından oluşmuş olan ikinci yay, ülkenin batısını kuzey-güney doğrultusunda baştan başa aştıktan sonra orta yaylayı çevreleyerek güneydoğuya doğru ilerler. 3.000 – 4.000 m’yi bulan yükseltiler, Pakistan’a doğru alçalır. Meridyenler doğrultu­sunda yer alan bir dizi dağlık kütle, kuzey ve güney dağ sıraları arasında bağlantı kurarak İran yaylasına, ka­bataslak bir üçgen biçimi verir. Ku­zeydeki dağlar eski oluşumlardır, güneydekilerse çok daha gençtirler. Bu iki yay arasında yer alan orta yayla, tuzlu ve alçıtaşlı (jipsli) havzalar oluş­turan, enlemesine sıradağlarla bölün­müş bir yayladır. Havzaların en bü­yüğü olan Deştikebir çöl görünümün­dedir, Horasan’dan Elburz’a kadar 500 km’lik bir alanı kaplar. Ovalar İran’ın doğal yapısında önemli bir yer tutmazlar ve daha çok dış kesimlerde yer alırlar: Sözgelimi, Batı’da Mezopotamya’nın İran’a bağlı olan kesi­miyle kuzeyde Hazar Denizi kıyısında­ki dar ovanın durumu böyledir. Ülkenin iklim özellikleri de engebele­re bağlıdır. Yağışlar daha çok dağlık bölgelerde yoğunlaşır, özellikle Elburz dağlarında kuzeyden gelen rüzgârlar Hazar Denizi’ni aştıktan sonra nem­lerini kuzey yamacına boşaltır­lar.

Zagros ve Azerbaycan sırtları da yıl­da 500 mm’den fazla yağış alır. Ama iç kesimlere ve doğuya doğru gidildikçe kuru rüzgârlar başlar, yağışlar azalır (yaylada yılda 200 mm, yayla­nın çukur yerlerinde 100 mm’den az yağış). Kışın yüksek yaylayla kıyı ke­simleri arasında sıcaklık farkları ol­dukça belirgindir: Basra körfezinin alçak ovalarında 10°C ve hatta Belucistan kıyısında Cask’ta ocak ayında 19,3°C’tır, yayla kesimiyse daha so­ğuktur (ocak ayında 0°C ile 5°C ara­sında). Yazları daha tekdüzedir, Bas­ra körfezi kıyılarında ve yaylanın aşırı derecede ısınan çukur bölgelerinde çok sıcak geçer, yükseklerde ve Hazar Denizi kıyılarında daha yumuşaktır. iklimin kuraklığı hidrografya örtüsü­nün yetersizliğini açıklar: Irmaklar ancak yağış alan yükseltilerden do­ğar; sözgelimi Karun’la kolu olan Diz, Zagros’un güneybatı yamacın­dan, dana küçük bir akarsu olan Safid Rud’sa (Beyaz Irmak) Elburz’dan kaynaklanır, iklim koşullan bakı­mından İran’da iki bölge ayırt edilir: Yağmura bağlı tarımların ve orman­ların bulunduğu kuzey ve batı kesi­mi; bozkırımsı çöller ve vahaların yer aldığı orta, doğu ve güney kesi­mi.

Nüfus

İran’ın nüfusu birbirini izleyen göç dalgalarından sonra halkın karışma­sıyla oluşmuştur; üçte ikisini İranlıların oluşturduğu nüfusun temelinde değişik kökenler bulunmasının nedeni de budur. Medlerin ve Perslerin soyundan gelen İranlılar, Hint- Avrupa öbeğindendirler. Ama ülke­de Türkler, Araplar, Kürtler, Yahudiler, Ermeniler ve Moğollardan oluşan önemli sayıda azınlıklar da vardır. Toplam nüfusun 2 milyonu göçebe ya da yarı göçebe halde yaşar.

Hızlı bir artış gösteren (yılda % 3,4; 1992) nüfus eşitsiz olarak dağılmış­tır. Güneydoğunun ıssız (km²’ye 6 ki­şi) bölgeleriyle kuzeybatıdaki kalabalık yüksek vadiler ve Hazar Denizi kıyıları (km²’ye 45 kişi) birbirine kar­şıt bir görünüm sunar. Kentlerin ço­ğu, suların bulunduğu dağ eteklerin­de toplanmıştırlar: Tahran, Elburz eteklerinde, Isfahan da Zagros etek­lerinde yer alan birer vahadır; öbür önemli kentlerse Tebriz, Meşhed ve Abadan’dır.

Yüzölçümü	:1 648 000 km2
Nüfusu	:59 000 000
	(1992 tahmini)
Nüfus
yoğunluğu	:Km2’ye 35 kişi
Başkenti	¡Tahran (6,5 milyon
	nüf.; 1992 tah.)
Dili	:Farsça
Dini	: İslâm
Para birimi	:Riyal