Kalıtım Nedir? Soyaçekim ve Başat ve Çekinik Genler

Bir canlının morfoloji, eğilim, yetenek gibi özelliklerinin döllenme sırasında dişi ve erkek kromozomlarıyla kuşak­tan kuşağa aktarılması. Kromozomlara kayıtlı ya da kayıtsız olan aktarılabilir özelliklerin tümü, kalıtımsal bütünü oluşturur. Gen, ka­lıtımsal öğe denen, belli bir özellikten sorumlu kalıtımsal birimdir.

Kökenler: Soyaçekim

Eski doğacı, hekim ve felsefecilerin karışık bir kalıtım anlayışları vardı. Kalıtımı, soyaçekim olarak adlandırı­lan ve pek aydınlatılmamış olan benzerlik, benzemezlik olgularını keyfi bi­çimde düzenleyen gizli bir güç olarak kabul ediyorlardı. Ama yaklaşık alt­mış yıldır bu konudaki görüşler büyük ölçüde değişerek gelişti ve kalıtım,ge­netik adı verilen bir bilim dalmm ko­nusu haline geldi.

 

Bu bilimin öncüleri iki bitkibilimcidir. İlk olarak, Fransız Naudin 1863’te, ta­tula ya da tatura, çuhaçiçeği, nicotiana gibi değişik türlerden bitkileri çaprazlayarak, yeni oluşan bitkilerin ara bir durum gösterdiklerini, yani melez (hibrid) durumda olduklarım ve bu melezlerin yavrula rında da ister anadan gelsin, ister babadan, ilk ku­şağın özelliklerinin bulunduğunu göz­ledi. Bu gözlem, birinci melezde ana ve baba özelliklerinin ayrıldığı biçi­minde yorumlandı. Bununla birlikte, aynı konunun daha fazla aydınlatılabilmesi için Mendel’in çalışmalarım beklemek gerekti. Mendel, aynı tür­den, ama değişik özellikli bitkileri çaprazlayarak, çok sayıda olguya daya­nan istatistikler yapabilmiş ve Men­del yasaları olarak adlandırılan yasa­ların yerleşmesine yol açan bir sistem kurabilmiştir.

Başat ve Çekinik Genler

Böylelikle kalıtım, genetik tarafından incelenen karmaşık mekanizmaların fenotip (yani morfolojik ve işlevsel) olarak ortaya çıkan görünümüdür. Bu gözlemler, bir özelliğin fenotip olarak belirmesini yönlendiren başatlık kav­ramının ortaya çıkmasına yol açmış­tır. Bir kromozomda bir özelliğin var­lığı, bunun zorunlu olarak belireceği anlamına gelmez. Bu özellik ancak kromozom, aynı özelliği taşıyan bir başka kromozomla birleşirse (çift oluşturursa) ortaya çıkar (homozigot). Buna karşılık bir allel (aynı genin bir başka biçimi) söz konusuysa, yalnız­ca iki özellikten biri ortaya çıkacak­tır. Böylelikle özelliği ortaya çıkan ge­ne başat, öbürüne çekinik gen denir. Çekinik bir gen, ancak çekinik olan benzeriyle eşleşirse özelliğini ortaya çıkarabilir. Bazı patolojik özellilderin kalıtımsal olarak aktarılması, birçok hastalığın başat ya da çekinik olarak aktarılması konusunda bilgi vermiştir.

Patolojik Kalıtım

İki çeşit patolojik kalıtım vardır:

Birin­cisi kendi içinde ikiye ayrılır:

1. Başat genlere bağlı olanlar: Bunlar özellik­le kol ve bacakları tutan iskelet olu­şum bozuklukları, bazı göz bozukluk­ları, bazı sağırlık biçimleri, hemolitik (kan yıkıcı) hastalık, kora hastalığı, kalıtımsal cücelik (akondroplazi, yani kıkırdakların kemikleşme bozukluğu), vb’dir;

2. çekinik genlere bağlı olan­lar: Bunlar daha seyrek ama daha ağır hastalıklardır; aralarmda sara, şeker hastalığı, sağırlık dilsizlik, pig- mentsel retinit (pigmentsel ağtabaka iltihabı), albino hastalığı (albinizm), vb. sayılabilir.

KROMOZOMLA İLGİLİ OLMAYAN KALITIM

En önemli kalıtımsal öğeler, kromo­zomlar bütünü üstünde yerleşmiş ol­makla birlikte, “kromozom dışı kalı­tım” olarak adlandırdabilecek başka hücresel yapılar tarafından taşman bir genetik bilginin varlığı da yadsı­namaz.

Sitoplazmada bulunan bu genetik kendilikler, yani bilgiler, belirli ve sı­nırlı özellikler üstünde etkilidirler ve belli ölçüde ya da tümüyle bir hücre organitine bağlıdırlar. En iyi bilinen­leri de plastlar ve mitokondrilerdir.