Genetik bileşimi bilinmeyen bir canlının genetik bileşimi öğrenmek amacı ile, çekinik homozigot bir bireyle çaprazlanma işlemine kontrol çaprazlanması ya da test çaprazlaması adı verilir. Bu işlemde çekinik homozigot kullanılmasının nedeni ise, çekinik fenotipe sahip bireyin genotipi bellidir ve her zaman homozigottur. Kontrol çaprazlaması, hayvan ve bitki ıslah çalışmalarında kullanılır.
Örnek vermek gerekirse bezelye bitkisinde, mor çiçek renginden sorumlu olan gen baskın (M); beyaz çiçek renginden sorumlu gen ise çekinik (m)tir. Fakat mor çiçekli bitkilerin genotipi homozigot (MM) ya da (Mm) olabilir. Mor çiçekli bitkinin genotipi homozigot mu (MM) yoksa heterozigot (Mm) mu öğrenmek amacı ile mor çekli bitki ile beyaz çiçekli (mm) bir bitkiye çaprazlanma işlemi uygulanır. Eğer atasal mor çiçekli bitki komozigot ise MM x mm çaprazlanması yapılmış olup elde edilen yeni neslin tümü heterezigot (Mm) olacak ve mor çiçekli olacaktır. Eğer atasal mor çiçekli bitki heterozigot ise bu durumda Mm x mm çaprazlanma işlemi yapılmış olacaktır. Elde edilen yeni neslin yarısı mor çiçekli yarısı ise beyaz çiçekli olacaktır. Bu çaprazlama işleminde, beyaz çiçeklerin oluşması mor çiçekli atasal bitkinin heterozigot genotipe (Mm) sahip olduğunu gösterir. Ancak bazen baskınlık durumunda iki farklı durumu vardır.
Eksik baskınlık; bir karakteri kontrol eden iki genin birbirine ne baskın ne de çekinik olma durumudur. Alellerden biri diğerine baskı kuramadığın zaman heterozigot kişilerde her iki alelin özelliğini de farklı bir özellik ortaya çıkar. Yani heterozigot birey diğer iki homozigot atanın arasında üçüncü bir fenotip özelliği ortaya çıkarmış olur. Sığır, at, gibi hayvanlar ile aslanağzı akşamsefası gibi bitkilerde eksik baskınlık görülür. Bir karakter özelliğini belirleyen alel genler arasında eksik baskınlık gibi bir durum varsa kontrol çaprazlama yapmaya gerek yoktur.
Eş baskınlık; heterozigot durumda olan alellerin her ikisinin de özelliğini aynı anda göstermesi durumudur. Heterozigot bireyler hem annenin hem de babanın fenotip özelliğini gösterir. Eş baskınlığa verilebilecek en güzel örnek insanlardaki MN kan grubudur.
Son Yorumlar