Eşeysiz Üreme Nedir? Çeşitleri Nelerdir?

Dişi yumurtalarının döllenmeksizin gelişip yeni bir canlı dünyaya getir­dikleri özel üreme biçimi.

Eşeysiz üreme, doğada çok sık rastlanan bir olaydır (birçok orga­nizma bu üreme biçiminden yarar­lanır) ve deneysel inceleme sonu­cunda, eşeysiz üremenin yalnızca mekanizmaları değil, sperma hay­vancığının (spermatozo yit) çift döl­leme rolü de anlaşılmıştır:Dişi yu­murtasının genel metabolizma uyarı­mı; yumurtanın bölütlenmesinin kökeninde bulunan diploid çekirdek (bütün normal hücrelerin alışılmış kromozom donanımı) oluşması.

Doğal Eşeysiz Üreme

Zorunlu eşeysiz üreme ile rastlantısal eşeysiz üreme arasında bütün ara biçimler gözlemlenirse de, bu üreme biçimleri dört grupta sınıflandınlabilir:

Zorunlu Eşeysiz Üreme. Erkek­lerin bütünüyle ortadan kalkmış ol­duğu bazı tekerlekli kurtlarda (ya da rotatorlar), kabukluların Ostracoda altsınıfı üyelerinde ve bazı böceklerde (mazı yabanarısı, bitki bitinin bazı türleri) görülür. Bunlar­da yalnızca eşeysiz üreme yumurta­larının bulunması, bir cinsin yaşa­mını sürdürmesi için döllenmenin kesin biçimde gerekli olmadığını ve aralarından bazılarının, embriyo oluş başlangıcında vazgeçilmez nite­likteki düzenleyici olgulara bütünüy­le egemen olduklarım ortaya koyar.

Normal Yada Mevsimlik Eşeysiz Üreme. Bitki bitlerinde, su pirelerinde ve bazı tekerleklikurt- larda (ya da rotatorlar) çok iyi in­celenmiştir. İklim koşulları elverişli olduğu zaman yalnızca dişi bireyler bulunur: Sözgelimi, bitki bitinde, yazın yalnız canlı doğuran (vivipar) ve dölleıîmezse, on kuşak boyunca yalnız dişi yavru dünyaya getiren dişiler bulunur. Kışın yaklaşmasıy­la, erkek üretici yumurtaları ortaya çıkar ve o andan başlayarak ilkba­hara kadar, döllenme kural haline gelir.

İstemli Eşeysiz Üreme. Hayva­nın istemli denetimi altında olan bu eşeysiz üreme biçiminin (“ihtiyarî” eşeysiz üreme de denir), en iyi örneği, kraliçeleri yaşamı boyunca yalnızca bir kez (çiftleşme uçuşu sı­rasında) döllenen arılarda görülür. Sperma sıvısı kraliçe tarafından, sperma hayvancıklarını canlı tutan, sperma torbası adlı bir kesede top­lanır. Sperma torbası, kasılabilir bir ağız aracılığıyla yumurtalık kanalıy­la ilişkidedir. Böylece, aynı sperma sıvısı üç dört yıl boyunca dişi üretecek yumurtaların döllenmesine yarar. Topluluğun erkeklere gerek­sinimi olduğu zaman da, kraliçe, yumurtanın geçişi anında sperma torbasının ağzım tıkar ve döllenme­yen bu yumurta, eşeysiz üremeyle bir erkek arı olur.

Rastlantısal Eşeysiz Üreme. Omurgalı ya da omurgasız birçok hayvan cinsinde i bir döllenmemiş yumurta bölütlenmesi başlangıcı gözlemlenir. Çok gelişmiş birkaç cinste, söz konusu bölütlenme bir embriyonun ya da daha ender olarak, tam bir bireyin gelişmesiyle sonuçlanır; bununla birlikte çoğun­lukla gelişme hızla durur: Süreç o zaman, kaba bir eşeysiz üreme biçimini alır.

Deneysel Eşeysiz Üreme

İpekböceğinin yumurtalarının fır­çalanması ya da denizkestanesi gibi birçok omurgasız ve birkaç alt yapılı omurgalının yumurtalarının kısa bir süre güçlü bir aside (sülfürik asit) batırılması gibi özel bir işlem uygu­layarak, birçok yumurta, eşeysiz üreme için uyanlabüir.

1940 yıllarına doğru, A.B.D’li Pincus, memelüer üstüne yaptığı araş­tırmalar sırasında, dişi tavşan yu­murtasının, yalnızca yumurtalık sıcaklığının ansızın değişmesiyle etkin duruma gelebileceğini göstermiş, bu uyanm, tam bir eşeysiz üreme geliş­mesiyle sonuçlanmış, yani araştır­macı normal dişi tavşan yavrulan elde etmeyi başarmıştır. Aynı yıllar­da, Fransız Thibault da bu olaylann derin bir incelemesini yaparak, deneysel eşeysiz üreme tekniğini, sözgelimi koyun gibi öbür memelile­re de uygulamıştır.

Bir organizmanın döllenmenin yar­dımı olmaksızın gelişmesi kavramı bütün hücrelere uygulanabilir mi? İlke olarak, bir erkek hücre çekir­değinden (spermatozoyit) hareketle de aynı olaylar yinelenebilir; bu­nunla birlikte, erkekte eşeysiz üre­me (androjenez) son derece ender raslanan bir olaydır; çünkü erkek cins hücrelerinin sitoplazma bakı­mından yoksul olması, normal embriyo gelişmesini engelleyici bir etmendir.

Somatik, yani üreme için farklılaş­mamış bir hücreden hareketle de benzer olaylar gerçekleşir; ama bu yalnızca bitkilerde söz konusudur. Günümüzde laboratuvar çalışmala- nyla, tek bir somatik hücreden bir doku, hattâ tam bir organizma oluş­turabilecek bir hücre çoğalması süreci başlatılabümektedir (hücre aslında herhangi bir hücre olabilir; ama doğrulayıcı sonuçlar yalnızca bitki sürgen doku hücreleri gibi az farklılaşmış hücrelerle elde edilmiş- dir). Söz konusu süreç, bütün birey­lerinin genomu birbirinin bütünüyle aynı olan hücre yığmlanmn ya da bakteri (ya da bitki) kolonilerinin oluşmasıyla sonuçlanır (gerçek ikiz­lerde olduğu gibi).