Türk dil bilgini Kaşkarlı Mahmut (XI.yy’ın ikinci yarısı). Asıl adı Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed olan Kaşgarlı Mahmud’un yaşamı konusunda bilinenler çok sınırlıdır. Kendi anlatımıyla, babası “Türklerin en akıcı konuşanlarından, en açık anlayanlarından ve soyca en ileride bulunanlarından” Barsganlı Hüseyin’dir. Çok iyi bir eğitim gördüğü, İslam bilgilerinin yanı sıra, XI.yy’ın Türklük dünyasını inceleyip öğrendiği, Divanü Lugati’t-Türk (Türk Dilinin Sözlüğü) adlı kitabından anlaşılmaktadır. İlk Türk dil bilginlerinden Kaşgarlı Mahmud’un Araplara, Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu kamtlamak amacıyla yazdığı bu kitap, bilimde uluşçu yaklaşımın da ilk örneğidir.
Divanü Lügati’t-Türk
Kaşgarlı Mahmud’un bilinen iki kitabından biri olan Divanü Lugati’t-Türk 1072-1074 yıllan arasında yazılmış, 1075’te Abbasi halifesi Muhammed el-Muktedi bi-Emrillah’a sunulmuştur. Kitap, sözlük niteliğinin yanı sıra, Türklük dünyasının araştırıldığı bir tür ansiklopedi niteliğindedir. Kitap için ön hazırlık yaparken, Kaşgarlı Mahmud, Türklerin yaşadığı bölgeleri dolaşarak Türk lehçe ve ağızlarını yerinde incelemiş, topladığı malzemeyi geniş bilgisiyle düzenlemiştir. Yapıtın giriş bölümünde Türk dillerinden söz ederek, bu dülerin yaygınlığım, bu dillerle yaratılmış kültürün değerini anlatır. Yaklaşık olarak 7 000 maddeyi kapsayan sözcüklerin 300 kadarını fiiller oluşturur. Karahanlı, Oğuz, Çigil, vb. Türk lehçelerindeki sözcüklerin sıralaması ve açıklaması Arap alfabesine göre arapça yapılmıştır, lehçe farklılıkları aynca belirtilir. Plan olarak yapıttaki harfler, özelliklerine göre-sekiz kitaba bölünmüş, her bir kitap da isim ve fiil olmak üzere iki ayn bölümde yazılmıştır. Kaşgarlı Mahmud, edebiyat ve halkbilim maddelerini açıklarken örnek olarak verdiği sözlü edebiyat dönemi ürünleri olan destan parçalarını, koşukları (koşmalar), saguları (ağıtlar) ve savları (atasözleri) saptayarak, unutulmaktan kurtarmıştır. Kitapta, böyle saptanmış 220 dolayında beyit ve kıta vardır. Başka bir kaynakta bulunmayan bu sözlü edebiyat ürünlerini saptayarak yazıya geçirmesi, onun bilinçli bir kültür adamı ve düşünür olduğunu göstermektedir. Divanü Lugati’t-Türk, dilbilgisi ve sözlükbilgisi özelliğinin yanı sıra Türklerin tarihi, yaşadıkları bölgeleri kapsayan coğrafyası, yaşama biçimleri, gelenek ve görenekleri, inanç ve dinleri, mitolojileri ile edebiyatları konusunda da çok değerli bir kaynak kitap niteliğindedir.Kaşgarlı Mahmud’un yapıtm arkasına eklediği şema biçimindeki haritadaysa, Türklerin toplu olarak yaşadığı bölgeler ve komşuları gösterilmektedir.
İlk kez Necip Asım tarafından ortaya çıkarılan Divanü Lugati’t-Türk üstünde Besim Atalay, Dehri Dilçin, Necip Asım gibi bilginlerin yam sıra, yurt dışında da birçok bilgin tarafından çalışılmış, yapıtın 1941’de Türk Dil Kurumu tarafmdan tıpkıbasımı yapılmıştır. Bazı kaynaklarda Kaşgarlı Mahmud’ un Kitabü Cevahir-ün-Nahv fi Lugati’t Türk’ü (Türk Dilinin Dilbilgisi Cevherleri Sözlüğü) adlı bir başka kitabı da bulunduğu belirtilmektedir.
Son Yorumlar