jeomagnetizma Nedir?

Yerküreye bağlı olan magnetik olay­ların tümü.

Bir jeomagnetizmanın varlığını orta­ya koyan başlıca belirti, bir eksen çev­resinde serbestçe hareket eden mık­natıslı bir iğnenin tepkisidir. Pusula­dan ve magnetik sapmadan söz eden en eski Çin metinleri XI. yy’dan kal­madır; bununla birlikte, mıknatıslı iğ­nenin bulunması, İ.Ö. I. yy’da gerçek­leştirilmiştir. Magnetizmayla ilgili ilk bilimsel yapıt, 1600’de İngiliz fizikçi­si William Gilbert’in (1544-1603) yaz­dığı De Magnete’dir. Yapıtın içerdiği jeomagnetizma kuramı özellikle önemlidir; bu kurama göre Yer, mag­netik iki kutbu ve magnetik bir ekva­toru bulunan dev bir mıknatısa ben­zer.

Magnetik Sapma ve Eğim

Bir pusulayı yatay bir düzlem üstüne koyarsak, mıknatıslı iğnenin kuzey ucu, Kanada’da enlemi 73° kuzey, boylamı 100° batı olan kuzey kutbu bölgesindeki bir noktaya doğru yöne­lir. Buna karşılık, pusulayı düşey bir düzleme bırakırsak, iğne, yatay düz­leme oranla düşey düzlemde eğim ya­pacaktır. Yatay düzlemde tutulan mıknatıslı iğneyle, bulunulan yerin coğrafi meridyeni arasındaki açı, D magnetik sapma açısıdır; düşey bir düzlemde tutulan iğneyle yatay düz­lem arasındaki açı, İ magnetik eğim açısıdır. Bir yerde Yer’in magnetik alamnı belirleyebilmek için, ayrıca, magnetik indüklemenin yatay bileşeninin H şiddetini ölçmek gerekir (Bkz. Çiz.).

Magnetik sapma yalnızca boylama ve magnetik eğim enleme bağlı olarak de­ğişmekle kalmaz. Bu arada eşit sapmalı çizgiler meridyen, eşit eğimli çiz­giler de enlem değildir; öte yandan, belli bir yerde, D ve İ zaman içinde de­ğişir. Magnetik alanın dağılımındaki “anormallikler”in temel nedeni, mag­netik eksenin Yer’in dönme ekseniyle çakışmamasıdır; hatta bu magnetik eksen eğridir: Güney magnetik kutbu, kuzey magnetik kutbunun tam karşıtı değildir ve koordinatları 68° güney enlemi ile 113° doğu boylamı­dır.

Jeomagnetik Değişmeler

Bunların pek çok nedeni vardır ve ge­nellikle, pek iyi bilinmez. Magnetik sapma ve eğim, günlük değişmelere uğrarlar: Her 24 saatte magnetik sap­ma iki maksimum ve iki minimum de­ğer sergiler; bir yıl içinde aynı mag­netik sapma, ilkbahar ılım noktasıyla yaz gündönümü arasında doğuya doğ­ru kayar; daha sonraysa batıya doğ­ru geri döner; sapma ve eğim açıları, Güneş’in kendi çevresinde dönme sü­resine (27 gün) ve Güneş’in etkinlik çevrimine (11 yıl) bağlı olarak değişik­likler geçirir. Bütün bu düzenli deği­şikliklere bir de raslantısal değişiklik­ler eklenir, jeomagnetizma düzensiz­liklerinin büyük bir bölümü Güneş’in ışınım ve tanecik yaymasına sıkı sıkı­ya bağlıdır. Sözgelimi, Güneş’teki şid­detli bir püskürmeden birkaç dakika sonra magnetik fırtınalar gözlenir; püskürme hafifse, magnetik alanın şiddetinde ani, ama genliği hafif bir değişiklik görülür. Öte yandan, Yer’in magnetik alanındaki değişikliklere ilişkin incelemeler magnetik kutup­ların yer değiştirdiklerini ve bazı de­ğişikliklerin nedenlerinin Yer’den kay­naklandığını ortaya koyar. Genel ola­rak magnetik alan, yerkürenin çekir­değine bağımlı olan hemen hemen du­ral ve önemli bir iç magnetik alanla. Yer atmosferinin iyonlaşmış tabaka­larından kaynaklanan ve Güneş’teki olaylara sıkı sıkıya bağlı, hafif ama çok dinamik bir dış magnetik alanın toplamıdır. Yer’in magnetik alanının temel bileşeni olan iç bileşen konusu jeofizikçileri şaşırtmaktadır; iç bile­şen, belki de, gezegenimizin merkez bölgelerindeki ağdalı kütle içindeki konveksiyon akımlarının etkisi sonu­cudur. Böylece oluşan magnetik alan, bir bobindeki elektrik akımının yarat­tığı ve sürdürdüğü magnetik alana benzer.

Hadi Paylaş!